Առած-ասացվածքները ուղիղ և փոխաբերական իմաստ ունեցող պատկերավոր ասույթներ ու դատողություններ են, որոնցում կյանքի յուրաքանչյուր երևույթ բնութագրվում է հակիրճ, սրամտորեն և կատարյալ ամբողջականությամբ: Ինչպես ժողովրդական բանարվեստի մյուս ձևերը, առած-ասացվածքները ևս առաջացել են խոր հնադարում և հասարակական կյանքի զարգացմանը զուգընթաց արտացոլել ժողովրդի դարավոր կենսափորձը, պատկերացումներն ու բարոյախոսությունը, տարբեր դարաշրջաններում ժողովրդի կյանքում տեղ գտած սոցիալական անհավասարությունները, ապագայի հանդեպ լավատեսությունն ու ձգտումները:
Առած-ասացվածքները մաթեմատիկական ճշգրտություն, կուռ տրամաբանություն ունեցող խոսքային բանաձևումներ են, որոնցում խտացված են ամեն առարկայականի հանդեպ ժողովրդի ունեցած պատկերացումները: Նրանց մեջ բառերը քիչ են, իսկ մտքերը՝ շատ ու խորիմաստ:
Շատ լայն են հայկական առած-ասացվածքների թեմաները, բովանդակային ընդգրկումը: Թե՛ բնությունը՝ իր տարրերով, երևույթներով, կենդանական ու բուսական աշխարհով և թե՛ մարդկային կյանքն ու կենցաղը՝ իր առարակայական դրսևորումներով անսպառ աղբյուր են եղել հայ մարդու մտքի ու երևակայության համար: Դրանով է հավանաբար պայամանավորված այն փաստը, որ հայկական առած-ասացվածքներն առանձնանում են իրենց ձևի և բովանդակության ինքնատիպությամբ: Սույն հոդվածի շրջանակում նպատակ ունենք քննելու հայկական առած-ասացվածքների կառուցվածքային մի քանի առանձնահատկություններ:
Մեր առած-ասացվածքների պոետիկային բնորոշ հատկանիշներից մեկը նրանց սեղմությունն ու հակիրճությունն է, պարզությունն ու դիպուկությունը: Ամենախորիմաստ ու ընդարձակ մտքերն անգամ արտահայտվում են մի քանի բառով, հակիրճ ու պարզ: Այսպես օրինակ՝
Մի ձեռը ծափ չի տա:
Ղարիբի ուշքը միշտ ետևն ա:
Փետի ցեցը իրանից կըլի:
Թանկից էժանը չկա:
Ո՛չ մարդանման, ո՛չ մարդահավան:
Ուտող ուրացող:
Ծռուն դատավոր չեն էնե:
Ձմեռվան ծաղիկը կրակն է։
Հայկական առած-ասացվածքների մի ստվար խումբ իր կառուցվածքով երկանդամ ստեղծագործություն է: Այդ անդամներն առանձին, ինքնուրույն միտք ու միավոր են, հաճախ՝ իրար հակադիր միավորներ, բայց փոխադարձաբար կապված են իրար և լրացնում են միմյանց: Սովորաբար դրանք բարդ համադասական կառույցներ են՝ կազմված քերականորեն իրար համազոր, հավասար նախադասություններից, որոնցում առանձնահատուկ տեղ ունեն ոչ միայն բառային կրկնություններն ու հականիշները, այլև գործողության հակադրությունը: Ահա դրանցից մի քանիսը՝
Շատ դատողին՝ շալե շապիկ, քիչ դատողին՝ շարե (մետաքս) շապիկ:
Մոր գովածը թող ու փախի, դըրկըցին գովածը՝ առ ու փախի:
Մեկը կա՝ հազար արժե, հազար կա՝ մեկ չարժե:
Մի՛ ունեցիր հարյուր դահեկան, ունեցի՛ր երկու բարեկամ:
Գիտունի հետ քար քաշի, անգետի հետ փլավ մի ուտի:
Հայկական առած-ասացվածքներում շատ են հանդիպում և այնպիսիները, որոնցում նկատելիորեն ամուր է պատճառահետևանքային կապը: Իրենց քերականական կառուցվածքով դրանք սովորաբար բարդ ստորադասական նախադասություններ են, որոնք ցույց են տալիս՝
- գործողության հաջորդականություն (մինչև մեկը չլինի, մյուսը չի հաջորդի)
Մինչև գարուն չգա, ծառ պտուղ չի տա:
Չցանես նը, չես կանա քաղի:
Կարմիր ձու տու, կարմիր օր տամ:
- մի գործողության պատճառով մյուսի ավարտ (մինչև մեկը եղավ, մյուսը վերացավ)
Մինչև թուրն էկավ, լեզուն գլուխը կտրեց:
Մինչև առուն վարարի, գորտի աչքը հո դուրս կգա:
Մինչև հաստը բարակի, բարակի հոգին դուրս կգա:
Հայկական առած-ասացվածքներում կարևոր տեղ ունեն իրադրությունների կոմիզմը, հումորը, հեգնանքն ու երգիծանքը: Դրանք քննադատական խոսքի ամենադիպուկ տարրերն են, որոնք բոլոր ժամանակներում բնորոշ են եղել մեր ժողովրդի մտածողությանը: Անշուշտ, կոմիզմը, հումորն ու հեգնանքը ավելի մեղմ են ու հանդուրժող, իսկ ահա երգիծանքը՝ ավելի սուր ու անողոք, որում շատ ավելի խորն են քննադատվում մարդկային ամենատարբեր արատները, բարոյազուրկ մարդն ու նույնքան բարոյազուրկ երևույթները.
Ո՜վ դատի, ո՜վ ուտի:
Ո՜վ գողացավ կարագը, ո՜ւմ գցեցին մարագը:
Մի խելքը ամառ-ձմեռ ի՞նչ կանի:
Ձիու բազարում էշն ինչացո՞ւ ա:
Սար ու ձոր տերտերի փոր:
Քահանեն ու սատանեն մեկ են:
Ագռավը ինչքան լողանա, ղազ չի լինի:
Շուշանը շփոթ էփել չգիտեր, վանքի խավծարար դրին:
Բազարում ապրանքի հետ հոգի էլ են ծախում:
Հայկական առած-ասացվածքներում հաճախ են հանդիպում սուր և խորիմաստ երկխոսություններ: Դրանք ժողովրդական կենդանի խոսքի փայլուն դրսևորումներ են, որոնք լեզուն դարձնում են ճկուն, ռիթմիկ ու խաղացկուն: Օրինակ՝
Շորն ասաց. – դու ինձ պահի բողչամիջին, ես քեզ պահեմ մարդամիջին:
Ա՜յ քչեր, ո՞ւր կերթաք: — Շատերի կուշտը:
Պտուկն ասեց, տակս ոսկի ա, շերեփն ասեց՝ բա ես ո՞րդից եմ գալի:
Գիժը գնաց հարսանքատուն, ասաց՝ ըստեղ լավ ա, քանց մեր տուն:
Օխտը քենակալ մի ճամփով գնում ին, ասեցին. — Մի մարդ էլ չկա, որ հետը խոսանք:
Ագռավն ասաց իր ճտին՝ մեռնեմ քու սիպտակ տոտին:
Հայկական առած-ասացվածքների մի մեծ խումբ էլ չափածո խոսք է՝ տողավերջի հանգավորումներով, ռիթմիկ չափերով և հնչյունանմանություններով: Ահա մի քանի օրինակներ՝
Աշխարհն արոտ, մենք մեջը կարոտ:
Տեղ կա ծով ա, տեղ կա սով ա:
Էկան տեսան՝ խեղճ ֆուխարա, զարկին գլուխն արին յարա:
Էկար մեր մեշեն, սավրի մեր փեշեն:
Հավը կածե, ուրուըը կտանե:
Մեր կա մերուկ է, մեր կա փտած ձմերուկ է:
Իր ստեղծողի՝ հայ ժողովրդի մտքի ու երևակայության պես հարուստ, խորն ու անսահման են հայկական ժողովրդական առածներն ու ասացվածքներն իրենց թեմաներով, գաղափարական բովանդակությամբ, ասելիքով, պատկերավորությամբ ու կատարելիությամբ: Ու քանի կա հայ ժողովուրդը, ժողովրդական բանարվեստի այս տեսակը կենդանի ու կենսունակ է լինելու ու շարունակելու է հարստացնել մեր ժողովրդական խոսքի անհատնում շտեմարանը:
Արփինե Աթալյան 